Standardizuyimi Romani qhib (Selahetin Kruezi)
Kadaya si i pustik vash i standardizuyimi Romani chib katar o Xoraxane Roma Selahetin Kruezi.
Anglovakaripa
[editisar | modificare sursă]I Romani chib si e Romengi chib, kolaya vakarena o Romane manusha sar dayaki chib. Oy phiravdili e Bharatta thay adive arakhlola ano sa Sumnal. Najanelpe kana o Romane lele te vakaren akaya chib, numay najanelpe ni angluno manush koya chib vakarya. Odoleske, shay te phena so i Romani chib si yek may purani e chibyenda. Ji adive janelpe so i Romani chib phiravdili numay muyesta po muy thay na janelpe olako hramipe sar sine. Amen pakya so i Romani chib, vi angleder hramisali, numay amen najana sar. Nani khonik ko te mothavol amenge odova.
Zumavinde but jene te keren i Romani chib te ovel hramimi, numay ji adive panda na resla ko than kote manglape te ovol. I Romani chib panda ji adive na dikhla dud sar so dikhena yaver qhiba, odoleske, shay te phena so i Romani chib panda si ani tomina thay ajukarela ko ka tharol olako dud. Ji adive, zumavisalo te kerolpe i Romani chib agyahar so sa o diyalektya te oven kalarde. Sakova alav e diyalektesko te hraminyol thay sako tedrabarol agyahar sar vakarela. Numay, sar si Romane diyalektya but a mashkar olende but lokalizmya, akava sistemi ji adive na pherya odova so ajukardilo. Akava sistemi but pumushkarya i Romani chib te hraminyol, thay amen manglape te palikera sa odole manushenge so kerde thay kerena buti vash te hraminyol i Romani chib.
Adive, akava si vash amenge thay yaver generasiyenge, kola ka aven pala amende, yek drom, kotar manglape te nakha angle thay sa so arakha vash te lokyaryol e romana chibyako hramipe, manglape te mothava thay but harne vakteste vi i Romani chib ka hraminyol sar so hraminena o yaver manusha para dayaki chib. Amen vash te kera amaro kotor e butyako vash Romani chib, lelem yek yaver metoda e butyaki, kolaya hraminena vi yaver chiba, kola sar baza na lele o diyalektya numay e chibyaki gramatika, soske i chib siklolape kotar chibyaki gramatika. Odoleske vi amari chibyaki gramatika therela yek sistemi kola manglape sare te kama thay te hramina agyahar sar sikavela amend i gramatika.
Romani abeceda
[editisar | modificare sursă]Vash te hraminen o Roma pere vakaripya, manglape te theren yekh abeceda koya ka ovol loki vash sa Roma. Vash te ovol i abeceda loki vash sa Roma, manglape te dikhelpe save hramyensa ka hraminen o Roma pere vakaripya ano adisutno jivdipe. Amen gandina so sa o Roma manglape te hraminen odole hramensa kola shay te arakhlon ani tastatura e yekhe kompyutereski, kova si standarduno vash sa manusha. Amen adive jivdina ano yekh Sumnal, kote o manusha maybut kerena buti e kompyutereya. Dikhindoy e kompyutereski tastatura, dikha so ani tastatura o hramaya natherena semnen upre vay tele thay odoleske amen gandiyem, te shay, i Romani abeceda te hraminelpe asavke hramyensa.
Amen jana so o Roma jivdinena ano sa Sumnal thay jana vi so ano Sumnal si but abecede kolensa o manusha hraminena olenge vakaripya.Odoleske vi amen manglape te roda amari abeceda vash te jana te drabara thay te hramina a agyahar vi te mukha amare avutne generaciyenge yekh mangin kola ka phiravenla ano olengo sumnalikano jivdipe. Vash te janelpe kola hramya therela i Romani qhib, manglape te hraminelpe: paramisya, gila, drame, te nakhavenpe yaver qhibyendar literature thay odole alavenda te kerelpe alavari kote ka dikhlyon kola hramyensa hramisale sa akala literature vash tana lenpe o hramya kola nani Romane.
Therindoy anglal amende sa akava so liparyem angle, keryem yekh rodlaripa thay ko agor reslem ji ko akava phandipa:
- I Romani qhib manglape te hraminyol e Latinikana Abecedaya koya si internaciyonaluni abeceda ano Sumnal vash hramipe.
- I Romani abeceda manglape te therel numay ohramya kolensa manglape te hraminyon Romane alava. (Akate theryem po dikhipe disave hramya kola nani ani Romani qhib thay vash akava po buhle ka hramina po tele).
- I Romani abeceda te ovel e hramyenda kola natherna semnen upre vay tele ano hramya.
- Ko Romano hramipe sakova hram manglape te shunyarol numay yekh avazi.
- I Romani qhib te hraminyol agyahar sar vakaryola thay te drabaryol agyahar sar si hramimi, biparudimi sar ko telyaripe agyahar vi ko agor, pherde aksenteya bi kvashe avazyensa.Akava shayipe si ani Romani
qhib soske i Romani qhib si melodikani thay qhibyako hramipe si fonetikano.
Vash te ulava sa e Romenca amari losh, hramina po tele e metoda kolaya ovela amari qhib standardizuyimi thay pakya so ko avutnipe vi amari qhib ka ovel hramimi sar so si yaver qhiba ano Sumnal.
Vash te jana te hramina, manglape te jana amari abeceda napal olako hramipasko sistemi napal i romani gramatika kolaya ka hramina amari qhib agyahar sar dendili e Devlesta.
Hramya
[editisar | modificare sursă]Romani abeceda therela akala hramya:
A a, B b, C c, D d, E e, F f, G g, H h, I i, J j, K k, L l,M m, N n, O o, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, V v, Y y, Z z.
Sar dikhena, ani Romani abeceda niyekh hram natherela semnen upre vay tele sar dikhyola ano disave qhiba. Akaya abeceda si yekh vash sa Roma ano Sumnal thay shay te arakhenpe o hramya ano sakasko kompyuteri bi rodindoy ano yaver thana. Akava keryem vi odoleske so ano daktilo nani disave hramya sar lelile ji akana thay o manusha kola natherenay kompyuteri nashti hramaninen Romane alava thay odoleya ol manglaype te roden ko therela komyuteri vash te hraminen pere butya. Amen manga sa o Roma te hraminen so pobut vash te nakhol angli amari qhib a na te oven momkya (slavya) e yaverkaske vi ano hramipe.
Vash te lokyara e abeceda, amen lelem sakova hram te shunyarol yekh avazi.Yekh ulavdo dikhipe therena o hramya - s - thay – h – kola kana avena yekh pali yekh dena e avaze - sh - kova drabaryola sar ko alava: shil – shudro – shov - shel ty. Akava sistemi lelilo vi ano yaver qhiba. Akala duy hramya ka drabara sar yekh avazi, agyahar sar kerelpe ano Sumnal.
Amen jaqek anyem pratsav so sakova hram ka del numay yekh avazi numay sar yaver qhano hramipe popale nikyola e metodata, gandinyem so si po shukar te la asavko hramipe kova si pinjardo vash sare thay janelpe sar internaciyonaluno hram.
Ani abeceda o duyavazya th, ph, kh, qh, na hramisale sar yekh hram, sose ano alava shunyona duy avazya, sar misal: than, phen, kher, qhay, odoleske ka hraminalen ulavde, sar: t thay h, p thay h, k thay h, q thay h.
Soske Q a na Ch
[editisar | modificare sursă]But Roma ji adive hraminena o hram Q sar Ch, gandindoy so akava hramipe si po loko odoleske so agyahar hraminelpe vi pi anglikani qhib thay mangena te ovel sar internatiyonaluni. Amen odova na lelem odoleske so asavko hramipe na pashlola ani Romana qhibyaki umal.
Sar yekhto, amen mothavyem so amen manga yekh hram te mothavol yekhe avaze.
Sar duyto, ani Romani qhib nikana na avena duy yekhayekh konsonantya yekh pali yekh thay odoleske amen na lelem o Q sar Ch.Akava te mothava misaleya. Kana ka hramina: chhuri, chhay, chhavo, chhib ty.dikha so avena duy konsonante yekh pali yekh, so na pashlola e Romana qhibyake sisitemeya. Amen manga te kera i qhib agyahar sar dendoy ola o Devel thay odoleske roda sar si olako sistemi.
Akate shay te dikhen putardo so, amen te hraminyem akala alava e hrameya q, edeya var nani amen odova problemi: qhuri, qhay, qhavo, qhib thay agyahar phera e qhibyake mangipya.Te puqlape jiko soske lelem o Sh yekhethane, te moyhavav so nikana palo sh na avela o hram – h - odoleske akate nani amen odova problemi.
Sar dikhena, ani Romani abeceda si 24 hramya kolensa shay te hraminelpe sa pi Romani qhib. Te janglare vi odova so andro akala 24 hramya, duy hramya nani romane thay vash olenge ka hramina po tele (24-2).
Hramengo dikhipe
[editisar | modificare sursă]O hramya ulavyona ano duy grupe:
E grupenge anava ka mothava internaciyonalune alavensa (latinikane) vash te halyolpe ano sa Sumnal.
- Vokalya thay
- Konsonante.
O vokalya si: a, o, u, e, i.
O konsonante si: b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, y, z.
Sar dikhena, i Romani qhib therela 5 (panj) vokalya thay 19-2 (deshuinya-duy) konsonante.
O vokalya ulavyona ano duy grupe:
- Sane avazune vokalya ( kovle);
- Thule avazune vokalya ( zorale).
Sane avazune vokalya si: e, i.
Thule avazune vokalya si: a, o, u.
Po buhle vash vokalya ka vakarelpe ko ulavdo than ani akaya pustik.Ano akava kotor e pustikako ka vakara numay vash vokalyengo semnipe – rola ani Romani qhib thay disave yaver vakaripya kola manglape te khuven ano sistemi.
O vokalya ani Romani qhib therena semni rola. Ol mothavena kova alav perela ano kova yeri thay kole yeresko alav avela palo kova vokali. Sar misal o sano avazuno vokali - I - mothavela so o alav kova telaryola akale hrameya, perela ano juvlikano yeri, sar misal: i juvli, i khani, i buzni, i gurumni ty.
Sar dikhena, o alava telaryona e hrameya i thay agorinyona e hrameya i. Sakova yaver qhano hramipe si gramatikano doshalo (nominativ). Akate na vakara vash diyalekti, numay vash gramatika koya si yekhutni vash sa diyalektya.
Te sine o hram i so arakhlola ko agor e yekhe alavesko odova mothavela so, o alav so avela, si ano juvlikano yeri thay odoleya putardo dikhyola so o hram i si hram kova mothavela e juvlikane yere. Misal: bari phurd, lugi len, buhli phal, sasti qhay, Diyanaki luludi, Romyaneski khani ty.
Janelpe so: i phurd, i len, i phal, i qhay, i luludi, i khani perena juvlikane yereske thay vakarelpe: akaya phurd, akaya len, akaya qhay, akaya luludi, akaya khani ty. Numay vi o alava: bari, lugi, buhli, sasti, Diyanaki, Romyaneski ty. mothavena so palo akala alava avena o alava kola si ano juvlikano yeri.
Dosha ko vakaripa
[editisar | modificare sursă]Ji adive, sakova Rom kova vakarela i Romani qhib, vakarela agyahar sar vakarena khere, bi gandimo so shay ka kerel gramatikani dosh ko vakaripa. Agyahar but hramonde kola hraminena pi romani qhib, hraminena agyahar so dena priyoriteti pere diyalekteske bi gandimo so i Romani qhib manglape te ovel standardizuyimi, kote manglape sa o Roma ano Sumnal te halyon yekhe yavre agyahar sar halyona yaver thema.
Khonik namanglape te holanol vay te ovel egoyisti (kana si o puqipa yekha nasiyaki qhib, koya manglape te ovel sarenengi qhib), vash tana mukel te ovel agyahar sar dendili umaluni.Amen sare manglape te dikha sar sikavela amende i gramatika vash te kera amari qhib agyahar sar manglape. Te theryem respekti e gramatikake (so manglape te thera, soske yaver drom nani vash te siklolpe i romani qhib), amen sig ka kera amari qhib agyahar sar kerda o yaver thema.
Akana ka mothava disave misalya kote kerena o Roma gramatikane dosha ko vakaripa thay akava janindoy na dena shayipe te laqaryol i romani qhib.Odoleske amen ani akaya pustik mothava vash te dikhyol kote kerena o Roma gramatikane dosha thay sar manglape te vakaryol qaqikane vash te ovol amari qhib standardizuyimi koya ka lolpe sar ofisiyaluni vash sa Romengo vakaripe thay hramipe. May anglal yekh misali e vokaleya i kole lelem te lipara po angle thay oleski rola ano hramipa thay vakaripa.
Ano puqipa: kaski day? But Roma kerena dosh ko vakaripa. Disave vakarena: munri day, munri dey, mri dey-day, mungri dey-day,… a disave agyahar sar manglape te vakarolpe miri day vay mi day. Kana vakara miri, othe halyova so avela juvlikano yeri numay manglape te jana so sa o Roma ko harno vakaripa phenena mi day thay odoleya dikha so miri day si o vakaripa thay hramipa odova so manglape te la sare.
Akaleya putardo mothavyem vi so o hram i si hram kova janglarela e juvlikane yere.
Akava shay te dikhen agyahar:
| munri day | mi day = miri day | |
| munri dey | ||
| mungri dey | ||
| mungri day | ||
| mri dey | ||
| mri day | ||
| miri day | ||
| mi day | ||
Akale misalske shay te da vi akava yaver misali kova mothavela asavke vakaripaske dosha ko disave Roma.
Ko puqipa kaski day, vakarelpe: ti day, tli day-dey, tri day-dey, tiri day… numay sar dikhyola vi akate o vakaripa ti day thay tiri day si o vakaripa kova manglape te lolpe ani standardizuyimi qhib soske sa o Roma vakarena harne ti day. Akava shay te dikha agyahar.
| Ti day | Ti day = Tiri day | |
| Tli day-dey | ||
| Tri day-dey | ||
| Tiri day | ||
Sar lelem te mothava e sane avazune vokalyengi rola, mothava vi e rola kova therela o vokali e, kote but Roma kerena dosh kana vakarena, poshukar te phena so na vakarena agyahar sar mangela Romana qhibyako sistemi vash te ovel I qhib standardizuyimi.
But Roma gandinen so o vokali e mothavela o butipa ani Romani qhib, numay i gramatike mothavela yaver thay disave Roma kola o butipa lena yaver vokaleya ol vakarena gramatikane agyahar sar manglape, numay odova ka muthava kana ava ko yaver vokalya thay ko butipa.
O vokali e (prefiksi) arakhlola anglo iripe e puqipasko kana puqelape: Kaske, kasta, kase, kaski, kasko ty.
Sar misal:
Kaske si akala luludya?
– e Diyanake (dativ, juvlikano yeri, yekhipe).
– e Romyaneske ( dativ, murshikano yeri, yekhipe).
– e phurenge ( dativ, mursh. thay juvlikano yeri, butipa).
– e ternenge (dativ, murshikano thay juvlikano yeri, butipa).
Sar dikhena ano angluno misali, angluno puqipasko iripe telaryola e hrameya – e - thay ko agor e iripasko avela popale o hram - e -. Akava ovela ko murshikano thay juvlikano yeri. Agyahar vi ko yekhipe thay butipa. Akava mothavela so, ko telyaripe thay ko agor e alavesko avela sano avazuno vokali kova perela ani yekh grupa e vokalyengi.
Ano amaro misali sar murshikano agyahar vi juvlikano yeri, agorinyona e vokaleya e. Odova ovela vi ko butipa. Ko juvlikano yeri ko yekhipe, ko agor avela o sufiksi – ake - jik ko murshikano yeri ko yekhipe, ko agor avela o sufiksi – eske -. Ko butipa akava sufiksi ovela – enge -.
Misali 2.
Kasta kinyan akala luludya?
- e Diyanata (ablativ, juvlikano yeri, yekhipe).
- e Romyanesta( ablativ, mursh. yeri, yekhipe).
- e phurenda (ablativ, mursh. thay juvl. yer.butipa)
- e ternenda (ablativ, mursh. thay juv. yer. butipa.)
Ko duyto misal o iripe ovela pale e hrameya – e - numay agorinyola e sufikseya – ta - odoleske so o puqipa kasta agorinyola e hramensa – ta - thay odoleske vi o iripe agorinyola e sufikseya – ta - sar ko murshikano agyahar vi ko juvlikano yeri ko yekhipe. Jik ko butipa anglal avela o hram - e - numay o sufiksi akana ovela – da – sar ko murshikano, agyahar vi ko juvlikano yeri.
Misali 3.
Kase muklan khere?
- e Diyana (akuzativ, juvlikano yeri, yekhipe).
- e Romyane (aku.mursh. yeri, yekhipe).
- e phuren (aku.mursh. & juv. yeri, butipa).
- e ternen (aku.mursh.& juv. yeri. butipa.)
Ko trinto misali, pale o iripe ovela e hrameya – e - numay juvlikano yeri agorinyola e hrameya – a - murshikano yeri e hrameya – e - jik o butipa sar ko juvlikano agyahar vi ko murshikano yeri agorinyola e sufikseya – en -.
Misali 4.
Kaski siyan?
- e Diyanaki ( genitiv, juv.yeri,yekhipe).
- e Romyaneski ( gen.mur.yeri,yekhipe).
- e phurengi (gen. juv.yer.but.)
- e ternengi (gen.juv.but.)
Ko shtarto misal popale o iripe ovela e hrameya – e - numay juvlikano yeri ko yekhipe agorinyola e sufikseya – aki -, murshikano yeri e sufikseya – eski -, o butipa e sufikseya – gi –(engi). Sar dikhena, o puqipa ovela ko juvlikano yeri (kaski) kote o hram – i - avela ko agor, odoleske, ko agor e iripasko pale avela o hram – i. Akava ovela kana mothavena sar vash murshikano yeri agyahar vi vash juvlikano yeri, sar ano yekhipe agyahar vi ko butipa.
Misali 5.
Kasko siyan?
- e Diyanako (gen.juv.yer. yekhipe).
- e Romyanesko (gen.mursh.yer.yekh.).
- e phurengo ( gen. mursh. yer.butipa).
- e ternengo ( gen. mursh. yer.butipa).
Ko panjto misal popale o iripe ovela e hrameya - e - numay juvlikano yeri agorinyola e sufikseya – ako - murshikano yeri e sufikseya – esko - jik o butipa e sufikseya – go – (engo), kana puqelpe murshikano yeri.Akate putardo dikhyola so o vokalya ani Romani qhib si but phanle yekhe yavre thay manglape te siklolpe olengo phandipe sar so sikavyem ko misalya.
Akava shay te mothavolpe vi tabelaya:
O misala kotar 1-5 mothavde ani yekh tabela
| 1.dativ | e Diyanake |
| 2.ablativ | e Diyanata |
| 3.akuzativ | e Diyana |
| 4-5.genitiv | e Diyanaki, e Diyanako |
| 1.dativ | e Romyaneske |
| 2.ablativ | e Romyanesta |
| 3.akuzativ | e Romyane |
| 4-5.genitiv | e Romyaneski, e Romyanesko |
| 1.dativ | e phurenge |
| 2.ablativ | e phurenda |
| 3.akuzativ | e phuren |
| 4-5.genitiv | e phurengi, e phurengo |
| 1.dativ | e ternenge |
| 2.ablativ | e ternenda |
| 3.akuzativ | e ternen |
| 4-5.genitiv | e ternengi, e ternengo |
Vash te halyon disave Roma o dosha ano vakaripa shukar si te mothavyol vi akava.Kana palo alav avela o hram e, palo odova niyekh var na avela juvlikano yeri ko yekhipe.Disave Roma ko vakaripa kerena asavke dosha thay odoleske manglape te janglon vi ol.Sar misal. Kana vakaren: olake qhay, sar shunyola ano disave gila ty. akate ovela dosh.O hram e akate mothavela so palo odova alav shay te avol murshikano yeri ko yekhipe thay butipa, thay shay te avol juvlikano yeri ko butipa, a na juvlikano yeri ko yekhipe. Misalake: olake qhave, olake qhaven, olake qhaya, olake qhayen ty.
Vash te avol yekhipe ko juvlikano yeri edeya var manglape te ovel olaka qhaya. O paluno hram a janglarela e juvlikane yere ko yehipe. Akate shay te lipara vi disave harnipa kola vakaryona ani Romani qhib kola but var biminsakobijande, himinena e manushengi godi.
O harnipa mashkar yaver kote kerelpe dosha si vi:
-pi, po, pe, pa, le, la kola ko qaqipe si:
-piri, poro-pordo, -pere, para, ole, akale, odole, akala, odola, ola, kola mothavena so palo :
-pi – piri avela juv.yeri;
-po- poro – pordo avela mursh. yeri;
-pe- pere avela murshukano yeri ko yekhipa, thay murshikano thay juvlikano yeri ko butipa a na avela juvlikano yeri ko yekhipe sar mothavyem po upre.
-pa-para mothavela so avela juv. yeri ko yekhipe.
-le-ole avela mursh.yeri yekhipe;
-le – akale avela mursh. yeri yekhipe;
-le – odole avela mursh. yeri yekhipe, murshikano yeri butipa thay juvikano yeri butipa;
-la - akala avela juv.yeri yekhipe, juv. yeri butipa, mursh. yeri butipa;
-la-odola avela juv.yeri yekhipe, juv.yeri butipa, mursh. butipa;
-la-ola avela juv.yeri yekhipe.
Thule vokalengi rola ani Romani qhib
[editisar | modificare sursă]Sar mothavyem angle, thule avazune vokalya si: a, o, u.
O murshikano yeri ani Romani qhib mothavlape e thule avazeya O, sar misal: o qhavo, o Rom, o grast, o jukhol ty. soske vakarelpe: akava qhavo, akava Rom, akava grast, akava jukhol ty. Sar dikhena, murshikano yeri ani Romani qhib telaryola e thule avazune vokaleya thay agoruno vokali si sakana thulo (nominativ).
But var o Roma vakarindoy ko murshikano yeri kerena dosha so na pashlola e Romana gramatikake, sar misal, disave Roma ko vakaripe phenena: Miro dad, munro dad, mungro dad,…, jik disave vakarena agyahar sar manglape, moro dad vay mo dad; janelpe so sa o Roma vakaren harne mo dad thay odoleske moro harne vakarelpe mo’.
Kana disave Roma vakarena: tiro dad, tro dad, tlo dad, pale kerelape dosh. Jik disave Roma vakarena toro dad, to dad, kova si qaquno iripe, soske kotar toro avela o harno vakaripa to. Akate o alav telaryola thule avazune vokaleya thay agorinyola thule avazune vokaleya (nominativ).Asavko vakaripe thay hramipe manglape te khuvel ani standardizuimi Romani qhib vash te hramina sare yekh.
Akava shay te dikhen agyahar:
| Miro dad | Mo dad = Moro dad | |
| Munro dad | ||
| Moro dad | ||
| Mo dad | ||
| Mungro dad | ||
| Tiro dad | To dad = Toro dad | |
| Tro dad | ||
| Toro dad | ||
| To dad | ||
| Tlo dad | ||
But Roma o butipa kerena e sane avazune vokaleya e, jik disave odova kerena e thule avazune vokaleya o so pashlola Romana gramatikake thay e metodake. Sar misal, disave Roma phenena: e Roma, e juvla, e mursha, e khanya ty.
Numay disave phenena: o Roma, o juvla, o mursha, o khanya ty.
Ji akana dikhlem so, kana o alava telaryona e sane avazune vokaleya, ol agorinyonay e sane avazune vokaleya thay kana telaryonay thule avazune vokaleya, agorinyonay thule avazune vokaleya (nominativ).
Ano akala misalya putardo dikhyola so o Roma kola vakarena o butipa e sane avazune vokaleya e, kerena gramatikani dosh, soske o alava telarena e sane avazune vokaleya kana ov agorinyola e thule avazune vokaleya. Odoleske o Roma kola kerena o butipa e thule avazune vokaleya O, ol kerena agyahar sar mangela i Romani gramatika.
O butipa ki Romani qhib ovela e avazeya O, sar ko mushikano agyahar vi ko juvlikano yeri. Sar misal: o mursha, o juvla, o qhaya, o daya, o romnya, o khanya, o thuda ty.Akate dikha so anglo sakova alav avela o thulo vokali - o - thay o liparde alava telaryona e thule vokaleya vi agorinyona e thule vokaleya ( nominativ).
Numay si vi alava kola na pashlona akale sistemeske (ko butipa), sar misal: o qhave, o maqe, o jukle; numay sar po but e 80% pashlola akale sistemeske amen lelem akava sar metoda a jana so sakova Rom kova vakarla Romane pe khereste ka janel akava te ulavel.But si semno so akava sistemi lelpe sakana ko nominativ soske ko akuzativ avela anglo alav o vokali e thay akava si odova so but Roma nashti ulaven.
Te lelilo e sar butipasko semno, edeya var o nominativ ko butipa ovela e qhave kova si yekh e akuzativeya ko yekhipe.Akate putardo dikhyola kote ovela i dosh.
| Nominativ: o qhavo | o qhave |
| Akuzativ: e qhave | e qhaven |
Disave janglaripa vash kana ovela puqipa ko yekhipe thay butipa
Ko puqipa: Kay nakhe, kay siyan thay kay sinay? – irinelpe: ki Diyana vay ko Romyan.
Akate dikhyola so kana irinelpe ko juvlikano yeri, sakana avela ki anglo iripe, jik o iripe ko murshikano yeri ovela e hramensa ko anglo iripe. Ko butipa sakana avela o ko sar ko misala : ko mursha, ko juvla, ko qhaya, ko diza, ko gava ty. (Lokativ).
Kana puqelpe: Kaske qhave? Irinelpe: oleske qhave, olake qhave, akalenge qhave, olenge qhave, okolenge qhave ty (dativ). Akate muthavela so ko puqipa Kaske, ko agor avela o sano avazuno vokali e sar ko murshikano iripe agyahar vi ko juvlikano iripe, akava ovela sar ko yekhipe agyahar vi ko butipa.Numay ko murshikano iripe avela o sufiksi eske, ko juvlikano iripe o sufiksi ake, thay ko butipa o sufiksi enge.
Akava misali lelem vash te mothava e Romenge kola o puqipe kerena sar manglape numay o irinipe kerena doshale.
Kana puqelpe kaske, kaski, nashti te irinelpe olaqe vay olaqi ty. soske o ke thay ki duy agorune puqipaske hramya, mothavena sar manglape te irinelpe.Ano amare misala akava iripe ka ovel olake thay olaki.
O konsonanti L
Ani Romani qhib o konsonanti L therela but semno phandipe e vokalyensa, kola muthavena olesko avazi duy qhane.
1.Kana palo konsonanti L avela thulo avazuno vokali ( a,o,u ) ov drabaryola sar ko misala :
kalo, mulo, lolo, balo, ty.
laqo, balal, palal, lajal ty.
lugo, luludi, luno, paluno ty.
Numay kana palo konsonanti L avela sano avazuno vokali ( e, i ) ov sakana drabaryola sar ko misala:
lima, brli, thuli, mukli ty.
len, bale, kale, thule ty.
Ano disave thana kana palo L avela thulo avazuno vokali, o konsonanti L shay te drabaryol sar kana si palo leste o sano avazuno vokali, misal: Halum, gelum, muklum ty.Ano asavke misalya shay te qhivelpe yekh semno ko thulo avazuno vokali kova mothavela so o konsonanti manglape te drabaryol sar so si palo leste sano avazuno vokali ( agyahar kerde yaver thema ko telyaripe kola therde akava problemi kana kerde pi qhib, numay kana o manusha siklile akava sistemi, akana na thovena akava semno pordo vokali), sar misal: Halûm, gelûm, muklûm ty.Amen pakya so sakova Rom ka janol odova thay niyekh Rom kova vakarla i Romani qhib pe khereste, na ka kerel dosh ko drabaripe. Akava sistemi (sar mothavyem angleder) si vi ko yaver qhiba thay odoleske amen lelem vash te lokyara Romana qhibyako hramipe thay drabaripe a odoleya respektina vi o phandlipe kole lelem vash hramipa.
Vokalyenge thana mashkar konsonantya
[editisar | modificare sursă]Kana vakaryola thay hraminyola i Romani qhib, o vokalya nikana na avena yekh pali yekh. Akava si but semno te janelpe thay adikarindoy akava sistemi amen ka hramina thay drabara i Romani qhib po melodikane, soske oy si korkori melodikani.Olaki melodiya namanglape te nashala hramindoy thay drabarindoy doshale.
Romane alava sakana therena yekh konsonanti mashkar duy vokalya.
Mashkar duy vokalya, mashkar yaver konsonantya may but arakhlona akala konsonantya - n, y, s, sh, h, t thay k.
Disave Roma vash te nashen e hramipasta, but var hana e konsonanten agyahar so na hraminenalen, vakarindoy so ol shunyona vi bi hramimo. Maybut nashelpe e hramipasta kana avela duy agorune vokalya, mashkar kolende manglape te khuven o konsonante kolen upre liparyem, numay odova kerena vi kana manglape anglo alav te liparen deyekh uprelipardo konsonanti (hram) ol na vakarena vay hana o konsonanti sar misal o Y napal ovela metateza thay o orginaluno alav vakaryola doshaya.Ano misalya: yiv, yevend, yaro, yakh, ty.but Roma vakarena:iv,evend,aro vay, arno, akh vay ayk, ty.
Akana ka sikava disave yaver misalya vash liparde konsonantya: Ko puqipa kasa? irinelpe: qhavea, qhaveya, qhavesa, qhaveha ty.
Ano angluno iripe dikhyola so duy vokalya avena yekh palo yekh thay amen shay te phena so na pherela e gramatikako mangipa, numay o yaver trin qhana, pherena e gramatikako mangipe khuvindoy mashkar vokalya o dende konsonante. Shukar sine mashkar akala vokalya te lelpe o konsonanti y kova kotar vakaripaski melodiya pashlola po shukar, numay shay te hraminenpe vi o yaver konsonate kolen liparyem angle, soske ol pherena e gramatikako mangipe. Kerindoy akala metodaya buti, pakyav so sakova Rom ka halyol o hramipe.
Sar dikhlen po upre, mashkar duy vokalya sakana avela yekh konsosnanti, numay disave roma but var ko vakaripa aqhona ano lelutno konsonanti vi edeya var kana manglape te vakaren o agorutno vokali vay but var kana namanglape te len o konsonanti, ol shunyarenale thay akava kerela vi disave Romengo vakaripe te ciden ano doshalo vakaripa thay halyovipa.Sar misal, disave Roma sakana thovena o hram s ano alava: keras, maras, thovas, aves ty. Numay akava si yekh hram kova khuvela mashkar duy vokalya sar vakaryem po angle thay o Roma odova nashti ulaven.O uprune misalya manglape te vakarelpe agyahar:kera, mara, thova, ave ty.kova pashlola e sistemeya.Te lele o roma o s sar paluno hram edeya var manglape te len vi o a sar agoruno hram thay edeya var ka dikhen kote ovela i dosh, sar misal: kerasa, marasa, thovasa, avesa.
Jik disave Roma akava vakarena agyahar, odola kola thovena o y mashkar duy vokalya ka vakaren sar : keraya, maraya, thovaya, aveya. Jik odola kola thovena o h mashkar vokalya ka vakaren agyahar: keraha, maraha, thovaha, aveha.
Akate putardo dikyola so o vakaripya si olen yaver yaver mothavipe.Jik yekh mothavela so i buti ovela ano akanutno vakti (kera) o duyto muthavela so i buti ka ovel ano avutno vakti (kerasa, keraya, keraha).
Personalune pronomya
[editisar | modificare sursă]Dosha kola ovena ano personalune pronomya ka mothava vash te halyoven po shukar, soske thay sar manglape te la o hramipa vash amaro sistemi.
Personalune pronomya si:
Me,Tu (Tumen), Ov, Oy, Amen, Tumen, Ol.
Yekhipe: Me, Tu (Tumen), Ov, Oy.
Butipa: Amen, Tumen, Ol.
Akava shay te mothava vi agyahar:
Yekh. - But.
Me – Amen Tu (Tumen) - Tumen Ov – Ol Oy – Ol
Mothavipa: Ano disave diyalektya o personalune pronomya Ov, Oy, Ol shunyona sar Vov, Voy thay On. Akava shay te mothava agyahar:
Ov = Vov Oy = Voy Ol = On
Vash te siklolpe yekh qhib po loke, manglape te ovel yekh sistemi kova ka mothavel soske hraminelpe vay soske lelpe agyahar.
Ano amare misalya amen lelem e romengo vakaripa kola vakarena o personalune pronomya Ov, Oy thay Ol odoleske so sakova personaluno pronomi telaryola e hramensa O kova si but po loko te adikrolpe ani godi a vi odoleske so o butipa vash trinto jeno ovela e persunalune pronomeya Ol kova pashlola ani gramatika.
Kotar personaluno pronomi Ol, ko parudipe ovela sar misal: olengo, olengi, olensa ty. Akate putardo dikhyola so o hram L kova si duyto hram ko butipa, sakote avela sar duyto hram ko sa parudipa thay si but logikano te lelpe akava hramipe thay vakaripe, jik o hram – n - sar vakarena disave Roma, na shunyola ko parudipe.
Personalune pronomya Me thay Amen parudinyona agyahar:
| YEKHIPASTE | BUTIPASTE |
|---|---|
| Me | Amen |
| 1. Nom.------Me | 1. Nom.------Amen |
| 2.Gen.-Moro-miri-mere | 2. Gen. ------Amaro-i-e |
| 3. Abl. ------Manda | 3. Abl. ------ Amenda |
| 4. Dat. ------Mange | 4. Dat. ------ Amenge |
| 5. Aku.------Mande | 5. Aku.------ Amende |
| 6. Vok. ------ nane | 6. Vok. ------ nane |
| 7. Ins.---Mansa - Manca | 7.Ins...Amensa-Amenca |
| 8. Lok. ------Ka-mande | 8. Lok. ----- Ka-mende |
Personalune pronomengo Tu thay Tumen
parudinyona agyahar:
| YEKHIPASTE | BUTIPASTE |
|---|---|
| Tu | Tumen |
| 1. Nom.------Tu | 1. Nom.------Amen |
| 2.Gen.-Toro-tiri-tere | 2. Gen. ------Tumaro-i-e |
| 3. Abl. ------Tuta | 3. Abl. ------ Tumenda |
| 4. Dat. ------Tuke | 4. Dat. ------ Tumenge |
| 5. Aku.------Tute | 5. Aku.------ Tumende |
| 6. Vok. ------ Tu! | 6. Vok. ------ Tumen! |
| 7. Ins.---Tuya (va,sa) | 7.Ins...--Tumensa (ca) |
| 8. Lok. ------ka Tute | 8. Lok. ----- ka Tumende |
Trinte jeneske personalune pronomengo parudipe ovela agyahar:
| YEKHIPASTE | BUTIPASTE |
|---|---|
| Ov | Ol |
| 1. Nom.------Ov | 1. Nom.------Ol |
| 2.Gen.-Olesko-i-e | 2. Gen. ------Olengo-i-e |
| 3. Abl. ------Olesta | 3. Abl. ------ Olenda |
| 4. Dat. ------Oleske | 4. Dat. ------ Olenge |
| 5. Aku.------Ole | 5. Aku.------ Olen |
| 6. Vok. ------ nane | 6. Vok. ------ nane |
| 7. Ins.---Oleya | 7.Ins...--Olensa (ca) |
| 8. Lok. ------ko Oleste | 8. Lok. ----- ko Olende |
K vay Q
[editisar | modificare sursă]Sakoya qhib therela diyalektya thay mashkar diyalektya sakana hi(si) diso ( variso) so na paslola yekhe yavre. Tana ovlay agyahar, na akharyonay diyalektya.Numay kana sakova Rom mangela poro diyalekti te ovol angluno thay gandindoy so poro diyalekti si may shukar, khuvela inati mashkar Roma thay i qhib aqhola palal. Amen tana ulem godyale te kera amari qhib, khonik na ka kerel ola. Ji adive but qhiba kerdile thay arakhlile may shukar sistemya vash te laqarolpe i qhib thay te ovol i qhib hramimi sar standarduni vash sare. Amenge aqhola te dikha so kerde yaver thema thay vi amen te telyara olengo drom ko qhibyako anglikeripa.
Akate ka vakara vash disave bihalyovipe mashkar Roma, kola sakova mangela te ovel oleske diyalekteste, numay amen ka sikava o sistemi kova lelilo ko yaver qhiba thay ka lokyara vay ka pakyakara so qaqek agyahar manglape te hraminelpe.
May anglal ka la o alava kola telaryona e hramensa k & q. Disave Roma vakarena k anglo alava : kher, kiral, khil, kirmo ty. jik disave Roma vakaren: qher, qiral, qhil, qirmo. Sar dikhena, ano akala alava numay anglune hramya hraminyona yaver qhane.
Ano qhiba kola therena akala problemya, ol kerde yekh sistemi, agyahar so lele yekh hram, sar misal o k, kova hraminelpe ani hramuni qhib, jik o vakaripa pale sakova shay te vakarel pe khereste sar mangela. Akala hramya arakhlona vi mashkar alava thay odoleske manglape sakote te lelpe akava sistemi. Kerindoy agyahar, keryolape shkolako sistemi kote sare ka hramina k ano akala alava thay ambori palo disave bersha vi o Roma kola vakarna ko q pe kherende ka len akava sistemi.Sar mothavyem ani tabela po angle, vash o sistemi kova lelilo upre, kova muthavdilo qaqikano, o Roma kola vakarena odole sistemeya ano akanutno misal vakarena ano k thay odoleske amen phena so si po qaquno te lelpe o k a na o q, a kana janolpe so si o vakaripa ko k po purano e vakaripasta ko q.
Q & Sh
[editisar | modificare sursă]Disave Roma kana vakarena ko q, o yavera, o q vakarena sar sh, sar ko misala: qhib, qhuri, qhavo, jik o yaver vakaren: shib, shuri, shavo. Sar po but diyalektya vakaren ko q shukar sine sare te len o sistemi hramipasko ko q thay agyahar sare ka jana te hramina asavke alava ko siklovipasko sistemi.
G & J
[editisar | modificare sursă]Ko vakaripa mashkar Romane diyalektya si vi o problemi so disave Roma vakarena g kana o yaver vakarena j, sar misal: gelem, gili, olenge, mange ty. jik disave vakarena : jelem, jili, olenje, manje ty. Shukar sine sare te len o g ko siklovipasko sistemi soske o Roma kola vakarena upre anavune sistemeya vakarena ko g, numay vi o yaver thema kola therde akala problemya agyahar lele o g soske mothavdilo po reyaluno. Agyahar kerindoy dive po dive ka khuvel ano sakova kher sar siklovipasko sistemi.
Kana shunyola dy, gy, jy te lelpe numay o y
[editisar | modificare sursă]Ani Romani qhib si disave alava ano kolengo andripe si disave alavenge kotora kola shunyona yaver qhanen numay ko yekh hram.Vash te ovol amen yekh hramutni qhib, manglape te la yekhe qhano hramipe vash te khuvel ani standarduni qhib. Ano alava: khuv-dy-an, khuv-gy-an, khuv-jy-an, vakar-dy-an, vakar-gy-an,vakar-jy-an, ty. shunyola o dy, gy, jy, kola manglape te phanlon ano sistemi.Sar dikhena ano so trin vakaripa palo hramya d, g, j shunyola o hram y, kova shunyola po but e anglune hramendar. Odoleske so trin hramya shukar si te peren ano asavke misalya thay te vakara numay ko y kova lokyarela e romengo vakaripa numay shay te vakarelpe vi numay ko d kova shunyola ano pobut alava.
Numay kana shunyona numay o d, j, g, a odova ovela maybut ko yekhipe, edeya var ka lelpe numay o d. Misala. podi, pogi, poji, vay luludi, lulugi, luluji, ty.Ano asavke misalya ka lelpe numay o d thay akate hramina podi, luludi kova khuvela hramipasko sistemi.
Asavko vakaripa vakarena disave Roma thay amen lelem odoleske akava sistemi sar may loko vash te pherel e Romengo mangipe.O Roma kola vakarena agyahar si odole Romengo vakaripa kola pherena e sistemesko mangipa sar mothavyem po upre.
Tena vakarolpe ko diminutivi (tiknyaripe) bi minsako
[editisar | modificare sursă]But Roma a maybut ki Makedoniya vakarena ko diminutiv kova shay pashlola hari e Makedonikana qhibyaka umalake thay odova kerindoy nashena e Romana qhibyaka sistemesta. Vakarindoy ko diminutiv ol telekerena vay tiknyarena e manushen ano vakaripa, deyekh var shay bi jando, odoleske sa o Roma kola vakarena sakana ko diminutiv manglape te kontrolinen po vakaripa.
Kana pobut Roma vakarena: qhavo, dad, day, qhay, olengo, murshengo, Romyanesko, Diyanako ty. odova disave vakarena thovindoy o sufiksi ro, ri, ori e alavenge thay agyahar o upreliparde alava ovena: qhavoro, dadoro, dayori, qhayori, olengoro, murshengoro, Romnyaneskoro, Diyanakoro ty. Amen sare jana so, sa so si tikno si kamlo, shukar, pashe e jeneske ty. numay asavko hramipe vay vakaripa shay te liparyol vi vash bilaqipe, tiknyaripe e jenengo, koshipe thay yaver kova purminela sa o gandipa. Ko diminutiv shay te vakarolpe kana o manusha kamena pe qhave thay kamipasta kharenale qhavoro vash te usharen pe qhave vay vash te mothaven po kamipe poleste, numay si alava vay situaciye kola vakarindoy e sufikseya mangena te tiknyaren jikase kana ovela deyekh koshiba, mariba vay deyekh yaver bilaqipe edeya var o roma vakarena so si ov qhavoro ( nani baro) vash tana dikhelpe but. Odoleske manglape but te dikholpe kana vakarolpe ko diminutiv. Kana vakarolpe: rom-oro, romn-ori ty. Akate na gandinelpe ko shukaripa numay ko tiknyaripe, prastavipe, koshipa ty. Odoleske manglape te ulavelpe normaluno vakaripe e diminutivune vakaripasta.
Shay te vakarolpe vi akava so, o Roma kola vakarena bi thanesko ko diminutiv, but var na lena o angluno hram e alavesko sar misal o o thay odova thovena ano agor.Sar misal o alava :olako, olesko, olengo ty. vakarena sar: lako-ro, lesko-ro, lengo-ro ty. so na pashlola e gramatikake.
Panda disave janglaripe vash disave sufiksya
[editisar | modificare sursă]Kana disave Roma vakarena: rodipe, khelipe, maripe ty.disave Roma akala alava vakarena sar: rodimos, khelimos, marimos, ty. jik disave yaver Roma akala alava vakarena sar: rodimata, khelimata, marimata ty.
Te dikhlem akate o shtorso e alavengo, dikha so ano trin vakaripa o shtorso si yekh. Akala alava avena kotar shtorso: rod, khel, mar. Sar amen roda odova so pashlola po but amare sistemeske thay Romana gramatikake, ano asavke vakaripa ano sistemi ka khuvel o vakaripa: rodipe, khelipe, maripe ty. kova pashlola gramatikake thay upre liparde sistemeske.
Disave Roma ano vakaripa kova pashlola e Romana gramatikake, sar misal: gindo-ginde, disave Roma akale alavesko butipa kerena sar gindo-gindura. Asavko vakaripe na pashlola ani amari gramatika thay o Roma kola vakarena gindo-ura vay jindo-dura manglape te vakaren gindo-e sar mothavyem angle.
J - Ž ( srbikani)
[editisar | modificare sursă]Kana disave Roma vakarena: janav, juvli, jukhol, jamutro ty. o yaver vakarena: žanav, žuvli, žukhol, žamutro ty.
Sar so dikhena, numay o anglune hramya si yaver.Ani romani qhib o hram ž vakaryola numay ano odola rashtre kola therena akava hram thay ov shunyola kvash avazuno odoleske o Roma kola vakarena ko ž manglape te vakaren ko j kova si qaqutno Romano, soske o hram ž nani Romana qhibyako hram. Akava hram shunyola ko gajikane alava thay akaleya sida e dilema koya ji akana phiravdili ko Roma.
Disave alava kola bistardile pi Romani qhib, butvar olen purminena o gajikane alava kolen manglape te hramina agyahar sar hraminyona ano qhiba kotar avela o alav,vay te shay Romane hramensa.
O hramya C & F
[editisar | modificare sursă]Kana hraminelpe i Romani qhib, disave hramya po but var hraminyon, odoleske so po but var arakhenpe ano alava, numay disave hramya but hari arakhenpe, jik ko disave diyalektya vi na shunyona. Akate vakarelpe vash hramya c thay f kola but hari arakhlona ano hramipe.
O hram c sar misal arakhelpe ano disave alava kote shay te purminyol e hrameya s kova shunyola ano disave diyalektya. Sar misal: curula, cidipe, olenca, malenca ty. kolen shay te hramina: surula, sidipe, olensa, malensa ty. kova ko reyaliteti shunyola ano disave Romane diyalektya.
O hram c khuvdoy ano romengo vakaripe palo niklovipe e Indiyatar.Oleske thane sakana vakardilo thay adive vakaryola s thay odoleske amen manga popale te aqhol odova orginaliteti e vakaripasko kote sakote kote shunyola o hram s te purminyol e hrameya s. Agyahar kerindoy amen ka vakara Romane sar Roma a na sar gaje.
O hram f shunyola ano gajikane alava kola khuvde ani Romani qhib.Sar najanelpe olengi qaquni Romani verziya, amen ka hramina olen agyahar sar hraminyola ano qhiba kotar avena.Sar misal o alava: fabrika, felyastra, folklori, fudbali ty. nani Romane alava numay vash te thera akala alava ani Romani qhib, amen manglape te hramina olen sar mothavyem upre.O hram f nani Romano hram.
Amen hramindoy agyahar sar vakaryem po upre ka sida panda duy hramya kola nani Romane thay amari qhib ka hraminyol numay 22 hramensa thay agyahar ka mothavyol qaqikane disave rodlardengo mothavipe so o Roma yekh vakti hraminde 23 hramensa.Ani amari abeceda o 23. hram si sh kole amen hraminyem e hramensa s thay h a pakya so amare phure odova hraminde yaverqhane.
Vash i teza so o Roma hraminde 23 hramensa shay te drabaren ani pustik “Seoba Roma” kotar Dr. Rajko Juric, ki rig 229, kote hraminela: “ si disave rodlarde sar o Ž.A. Dekurdemans kova mothavela vash Romengo hramipa e 23 hramensa (hiyeroglifya) numay olesko asavko dikhipe qhudena but rodlarde.”
Amen odova na qhuda, numay pakya thay olako qaqipa mothavyem hramindoy akaya pustik.
Vash te dopsinav akava kotor, manglape te mothavav so ji akana na lipardilo niyekh diyalekti kana mothavyem o sistemi.Odova keryem odoleske so o Roma na dikhena so si o qaqipa numay dikhena vash savo diyalekti vakarelpe thay bi kerde kodifikaciya vakarena so olengo diyalekti si may shukar thay sare manglape te vakaren thay te hraminen sar so vakarena ol. Numay si vi odola Roma, kola janindoy o qaqipa na tharena o dud e qaqipasko diket garavena odova ani tomina mothavindoy so si ol niyamune.
Amen janindoy akava oproblemi, nashlem odolesta, ano kova diyalekti sar vakaryola, thay diyalektyenge thane vakaryem so o Roma vakarena agyahar thay amen manglape te la akava vakaripa kova pashlola Romana gramatikake vash te keryol o sistemi, bi dendoy priyoriteti e diyalekteske.
Pakyav so te lavay te mothavav e diyalektyen e anaveya, edeya var ka ovlay po baro problemi vash te pakyan o Roma, soske o Roma sakana therena ani pi godi poro vakaripa.Sar misal ka mothavav numay ani yekh diz sar so si o Prizren ani Kosova, sakoya mahala usharela poro vakaripa.O mahale si: Terzimahala, Qutmahala, Yenimahala, Bashdarana ty. thay o Roma kotar o gav Mamusha, pashe Prizreneske, kola kana vakarena yekhe-yavreya, sakova prastavela yekhe-yaveresko vakaripa thay but var vi akharyona e mahalake vakaripaske anavensa sar : Terzimahalakeya, Qutmahalakeya, Mamushaliya ty. kova kana puqelpe ko vakarela may shukar i Romani qhib, sare usharena poro vakaripa a odoleya mothavena vi te na sine odova qaqek, popale mangena te lolpe olengo vakaripa. Akava misali lelum numay vash te mothavav save gandipaske ulavipya si ani yekh diz.
Janindoy akava, thay therindoy anglo yakha sa Sumnaleske Romen, rodinyum may shukar metoda vasht te kerolpe amari qhib thay odoleske liparyum numay e Romenge vakaripya vash te mothavav sar shay te kerolpe o sistemi vash te thera yekh yekhutno vakaripa koleya ka vakara thay ka hramina sare. O diyalektya vay o lokalizme polok polok ka nashavyona a shay disave generaciye popale ka phiraven pe kherende kheresko vakaripa agyahar sar vakardilo ji akana.
Akana agorindoy o mothavipe vash o sistemi shay te dikhen save diyalektya vay Romane vakaripya shunyona ano Sumnal.Akala tele hramime si numay disave, soske sar mothavyem o Roma akharyona vi mahalake anavensa,rashtrake anavensa,vi butyake anavensa ( kovaqya, kalayjiye, arabajiye-vrdarya, konoplarya-jene kola kerena shela) ty. Akava teluno hramipe si amare lingvistyengo hramipa kote shay te dikhen ano Romlex.
Akana bahtalkerav sarenenge Romana qhibyako sistemi vash vakaripa thay hramipa, mangindoy e Bare Devlesta: yekhipa, halyovipa, anglipa, baht thay sastipa vash sa Roma kola ka len akava Romana qhibyako sistemi vash hramipa thay vakaripa thay ka hraminen but thay bare pustika savensa ka anglikara amari qhib agyahar sar kerde o yaver thema.
Romane diyalektya vay vakaripya
[editisar | modificare sursă]- Banateski Gurbet Romani
- Bugurjii Romani
- Burgenlandaki Romani
- Crimean Romani
- Dolenyaki Romani
- Finlandiyaki Romani-kale
- Gurbet Romani
- Gurvari Romani
- Hungariyaki Romani
- Kalderash Romani
- Kosovo Arli Romani
- Latviyaki Romani
- Lithvaniyaki Romani
- Lovara Romani
- Makedoniyaki Arli Romani
- Makedoniyaki Jambazi Romani
- Rusiyaki Romani
- Romungro Romani
- Turkiyaki Sepetqi Romani
- Sinti Romani
- Slovak Romani
- Sofia Erli Romani
- Sremeski Gurbet Romani
- Ursari Romani
- Velsh Romani
Misala
[editisar | modificare sursă]| DAY | DAYA |
| YEKHIPASTE | BUTIPASTE |
| 1. Nom.------i day | 1. Nom.------o day-a |
| 2. Gen. ------ e day-ako | 2. Gen. ------e day-engo |
| 3. Abl. ------e day-ata | 3. Abl. ------e day-enda |
| 4. Dat. ------ e day -ake | 4. Dat. ------ e day-enge |
| 5. Aku.------e day-a | 5. Aku.------e day-en |
| 6. Vok. ------day-e! | 6. Vok. -------day-alen! |
| 7.In.-e day-aya-(asa-aha) | 7. Ins. -----e day-ensa |
| 8. Lok. ------e day-ate | 8. Lok. ------e day-ende |
| DAD | DADA |
| YEKHIPASTE | BUTIPASTE |
| 1. Nom.------o dad | 1. Nom.------o dad-a |
| 2. Gen. ------ e dad-esko | 2. Gen. ------e dad-engo |
| 3. Abl. ------e dad-esta | 3. Abl. ------e dad-enda |
| 4. Dat. ------ e dad-eske | 4. Dat. ------ e dad-enge |
| 5. Aku.------e dad-e | 5. Aku.------e dad-en |
| 6. Vok. -- dad-a!-(dad-e!) | 6. Vok. ------dad-alen! |
| 7. Ins. ..-----e dad-eya | 7. Ins. ..-----e dad-ensa |
| 8. Lok. ------e dad-este | 8. Lok. ------e dad-ende |